Hablar en la frontera: lenguas, estereotipos y contactos en la Raya hispano-portuguesa durante la Edad Moderna

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.3989/hispania.2023.004.

Palabras clave:

lenguas, frontera hispano-portuguesa, rústicos, estereotipos, oralidad, Edad Moderna

Resumen


Este artículo se ocupa de las variedades lingüísticas presentes en la frontera hispano-portuguesa en la Edad Moderna y del modo en que sus hablantes fueron caracterizados y ridiculizados por las élites letradas. Se defiende en él que las críticas a la «rusticidad» y la «barbarie» en el hablar de sus habitantes indicarían en realidad un reconocimiento implícito de una destacable pluralidad lingüística que generalmente ha sido obviada por los historiadores. Preguntándose por los motivos de la pervivencia de estas formas vernáculas en la frontera y su vitalidad, el artículo pone de manifiesto que la dicotomía portugués/castellano es demasiado pobre para entender el día a día de la Raya por sí sola. Evidencia, por último, la débil presencia institucional de las monarquías española y portuguesa en esta región en contraposición a los ordenamientos sociales y políticos estructurados en torno a la comunidad local y sugiere, en consecuencia, que la preponderancia del ámbito local puede explicar las prácticas culturales y lingüísticas de los fronterizos.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

Aldrete, Bernardo, Del origen y principio de la lengua castellana o romance que oi se usa en España, Roma, acerca de Carlo Wllietto, 1606.

Alvar, Manuel, Estudios de geografía lingüística, Madrid, Paraninfo, 1991.

Álvarez Pérez, Xosé Afonso, (Des-)continuidade de léxico dialectal na fronteira galego-portuguesa, en Xulio Sousa, Marta Negro Romero y Rosario Álvarez (eds.), Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 2014: 171-‍200. https://doi.org/10.17075/lifgp.2014.007

Alves, Francisco Manuel, «Vestígios do regime agrário comunal», Ilustração Trasmontana, 3 (Oporto, 1910): 137-‍142.

Alves, Francisco Manuel, Memórias arqueológico-históricas do distrito de Bragança - tomo IX - Arqueologia, Etnografia e Arte, Braganza, Câmara Municipal de Bragança, 2000.

Argote, Jerónimo Contador de, Regras da lingua portugueza, espelho da lingua latina, ou disposiçaõ para facilitar o ensino da lingua latina pelas regras da portugueza... muyto accrecentada, e correcta. Segunda impressaõ, Lisboa, na Officina da Musica, 1725 [1721].

Asensio, Eugenio, «La lengua compañera del Imperio. Historia de una idea de Nebrija en España y Portugal», Revista de Filología Española, XLIII, 3/4 (Madrid, 1960): 399-‍413. https://doi.org/10.3989/rfe.1960.v43.i3/4.1018

Azevedo, Luís Marinho de, Commentarios dos valerosos feitos, que os portuguezes obraram em defensa de seu Rey, & patria na guerra de Alentejo que continuava o Capitaõ Luis Marinho d'Azevedo, Lisboa, na officina de Lourenço de Anveres, 1644.

Barajas Salas, Eduardo, «Influencia portuguesa en la toponimia extremeña», Anuario de Estudios Filológicos, 7 (Cáceres, 1984): 7-‍23.

Barajas Salas, Eduardo, «Los matrimonios de la parroquia de Villanueva del Fresno durante el decenio 1676-‍1685», Revista de Estudios Extremeños, 41/2 (Badajoz, 1985): 289-‍308.

Bouza Álvarez, Fernando, «Dar Galicia y el gallego a la imprenta. As Galegadas y A História de Galicia de Lobariñas Feijoo, la Verdadera descripción de Ojea y algunas iniciativas historiográficas de la primera mitad del siglo XVII», Obradoiro de Historia Moderna, 18 (Santiago de Compostela, 2004): 9-‍44.

Brandón, Delfín Modesto, Interesante historieta del Coto Mixto con una digresión político-religiosa, La Coruña, Imprenta de «Tierra Gallega», 1907.

Brito, Joaquim Pais de, Retrato de aldeia com espelho. Ensaio sobre Rio de Onor, Lisboa, Dom Quixote, 1996. https://doi.org/10.4000/books.etnograficapress.2100

Burke, Peter, Lenguas y comunidades en la Europa moderna, Madrid, Akal, 2006.

Calvet, Jean Louis, Lingüística y colonialismo. Breve tratado de glotofagia, México, Fondo de Cultura Económica, 2005 [1974].

Cardim, Pedro, «"Todos los que no son de Castilla son yguales". El estatuto de Portugal en la Monarquía española en tiempos de Olivares», Pedralbes: Revista d'Història Moderna, 28 (Barcelona, 2008): 521-‍552.

Carrasco González, Juan M., «Documentación antigua sobre las localidades de habla portuguesa Herrera de Alcántara y Cedillo», Revista de Estudios Extremeños, 58 (Badajoz, 2017): 2567-‍2592.

Certeau, Michel de, Julia, Dominique, y Revel, Jacques, Una política de la lengua. La Revolución francesa y las lenguas locales: la encuesta Gregorio, México, Universidad Iberoamericana, 2008 [1975].

Cervantes Saavedra, Miguel de, El ingenioso hidalgo don Quixote de la Mancha compuesto por Miguel de Cervantes Saavedra. Nueva edicion corregida denuevo, con nuevas notas, con nuevas estampas, con nuevo análisis, y con la vida de el autor nuevamente aumentada por D. Juan Antonio Pellicer bibliotecario de S. M. y académico de numero de la Real Academia de la Historia, Parte Segunda, Madrid, Por D. Gabriel de Sancha, 1798.

Cintra, Luís Filipe Lindley, Toponymie léonaise au Portugal: la région de Riba-Coa, en Cinquième congrès international de toponymie et d'anthroponymie - actes et mémoires (Salamanca, 12-‍15 avril 1955), Salamanca, Universidad de Salamanca, 1958.

Cintra, Luís Filipe Lindley, «Nova proposta de classificação dos dialectos galego-portugueses», Boletim de Filologia, 22 (Lisboa, 1971): 81-‍116.

Covarrubias Orozco, Sebastián de, Tesoro de la lengua castellana, o española, Madrid, por Luis Sanchez, impressor del Rey N. S., 1611.

Demarcações de fronteira. Lugares de Trás-os-Montes e de Entre-Douro-e-Minho, Oporto, Centro de Investigação e de Documentação de História Medieval Universidade Portucalense / Infante D. Henrique, 2003, vol. III.

Dias, Jorge, Rio de Onor. Comunitarismo Agro-Pastoril, Oporto, Instituto de Alta Cultura / Centro de Estudos de Etnologia Peninsular, 1953.

Elias, Norbert, El proceso de la civilización. Investigaciones sociogenéticas y psicogenéticas, Madrid, Fondo de Cultura Económica, 2010 [1939].

Elliott, John H., Lengua e imperio en la España de Felipe IV, Salamanca, Ediciones de la Universidad de Salamanca, 1994.

Ferreira, Amadeu, «La Cidade de Miranda de l Douro i la lhéngua mirandesa», El Filandar/O Fiadeiro, 15 (Zamora, 2004): 19-‍24.

Gargallo Gil, José Enrique, Las hablas de San Martín de Trevejo, Eljas y Valverde del Fresno. Trilogía de los tres lugares, Mérida, Gabinete de Iniciativas Transfronterizas / Editora Regional de Extremadura, 1999.

Gil Pujol, Xavier, «Las lenguas en la España de los siglos XVI y XVII: Imperio, algarabía y lengua común», en Francisco Chacón Jiménez y Silvia Evangelisti (eds.), Comunidad e identidad en el mundo ibérico = Community and identity in the Iberian World: one-day simposium in honour of Jim Casey, Valencia, Universitat de València / Universidad de Granada / Universidad de Murcia, 2013: 81-‍120.

Gomes, João Pedro, Redéfinitions identitaires, xénophobie et exclusion raciale au Portugal au milieu du XVIIe siècle, en Jean-Philippe Priotti, Identités et territoires dans les mondes hispaniques: (XVIe-XXesiècles), Rennes, Presses universitaires de Rennes, 2015: 35-‍60. https://doi.org/10.4000/books.pur.90154 PMCid:PMC6042641

González Ollé, Fernando, «Hablar bien: alabanza de la lengua cortesana y menosprecio de la lengua aldeana (II)», en Actas del V congreso internacional de historia de la lengua española (2000), Madrid, Gredos, 2002: 1217-‍1235.

Gramatica de la Lengua Vulgar de España, Lovaina, Bartholomé Gravio, 1559.

Herzog, Tamar, Fronteras de posesión: España y Portugal en Europa y las Américas, Madrid / México, Fondo de Cultura Económica, 2018 [2015].

Hespanha, António Manuel, «Savants et rustiques. La violence douce de la raison juridique», Ius commune, 10 (Frankfurt, 1983): 1-‍48.

Hespanha, António Manuel, Vísperas del Leviatán. Instituciones y poder político (Portugal, siglo XVII), Madrid, Taurus, 1989.

Iglesias Ovejero, Ángel, El habla del Rebollar. Descripción, Salamanca, Diputación de Salamanca, 1982.

Júnior, J. R. dos Santos, Povoações mistas da raia trasmontano-galaica segundo o inquérito de 1786, Oporto, Imprensa Portuguesa, 1943.

Leão, Duarte Nunes de, Ortographia da lingoa portuguesa, Lisboa, Por Ioão de Barreira impressor del Rei N. S., 1576.

Leão, Duarte Nunes de, Origem da lingoa portuguesa, Lisboa, Pedro Crasbeeck, 1606.

Leezenberg, Michiel, «The vernacular revolution: reclaiming early modern grammatical traditions in the Ottoman Empire», History of humanities, 1/2 (Chicago, 2016): 251-‍275. https://doi.org/10.1086/687919

Lihani, John, «Some notes on Sayagués», Hispania, 41/2 (Connecticut, 1958): 165-‍169. https://doi.org/10.2307/335443

Llorente Maldonado de Guevara, Antonio, «El habla de Salamanca y su provincia», Boletín de la asociación europea de profesores de español, 14 (Madrid, 1982): 91-‍100.

Maia, Clarinda de Azevedo, Os falares fronteiriços do concelho do Sabugal e da vizinha região de Xalma e Alamedilla, Coímbra, Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra, 1977.

Marcilhacy, David, La Hispanidad bajo el franquismo. El americanismo al servicio de un proyecto nacionalista, en Stéphane Michonneau y Xosé M. Núñez-Seixas (eds.), Imaginarios y representaciones de España durante el franquismo, Madrid, Casa de Velázquez, 2014: 73-‍102. https://doi.org/10.4000/books.cvz.1161

Martín Marcos, David, People of the iberian borderlands: community and conflicto between Spain and Portugal, 1640-‍1715, Nueva York / Londres, Routledge, 2023. https://doi.org/10.4324/9781003164135 PMCid:PMC9700599

Mayans, Gregorio, Orígenes de la lengua española, compuestos por varios autores, Madrid, Juan de Zúñiga, 1737.

Melo, Francisco Manuel de, Ecco polytico: responde en Portugal a la voz de Castilla, Lisboa, por Paulo Craesbeck, Impressor de las Ordenes Militares, 1645.

Meneses, Luís de, conde da Ericeira, Historia de Portugal restaurado offerecida ao serenissimo príncipe Dom Pedro Nosso Senhor, Lisboa, Na Officina de João Galrão, 1679.

Monteagudo, Henrique, Historia social da lingua galega, Vigo, Galaxia, 1999.

Monteiro, Nuno Gonçalo, «II Parte - Idade Moderna», en Rui Ramos (coord.), História de Portugal, Lisboa, a Esfera dos Livros, 2009: 197-‍435.

Morala, José R., Leonés y castellano a finales de la Edad Media, en Javier Elvira, Inés Fernández-Ordóñez, Javier García González y Ana Serradilla Castaño (eds.), Lenguas, reinos y dialectos en la Edad Media ibérica. La construcción de la identidad. Homenaje a Juan Ramón Lodares, Madrid / Frankfurt, Iberoamericana Veuvert, 2008: 129-‍148. https://doi.org/10.31819/9783964566027-007

Mourinho, António Maria, «O dialecto mirandês como vector cultural no nordeste trasmontano», Brigantia, VIII/3-4 (Braganza, 1988): 3-‍27.

Oliveira, Carlos Prada de, Pastorais dos bispos de Miranda do Douro e Bragança, Braganza, Câmara Municipal de Bragança, 2011.

Pedrosa, José Manuel, «Sayagueses, charros, batuecos y sandios. Los mitos del rústico tonto en los siglos de Oro», en François Delpech (ed.), L'imaginaire du territoire en Espagne et au Portugal (xvie-xviie siècles), Madrid, Casa de Velázquez, 2008.

Pocock, John G. A., Barbarism and religion. Volume four. Barbarians, savages and empires, Cambridge, Cambridge University Press, 2005.

Prosperi, Adriano, «Otras Indias»: missionari della Contrarriforma tra contadini e selvaggi», en Paola Zambelli (ed.), Scienze, credenze occulte, livelli di cultura, Florencia, Olschki, 1982: 205-‍234.

Ramos, João Augusto Espadeiro, Fronteira e relações de poder. Noudar e Barrancos no Antigo Regime, tesis de máster, Universidade de Évora, 2012.

Rodrigo Mora, María José, «La pluralidad lingüística en la Península Ibérica según la Gramática de la lengua vulgar de España (1559)», Confluenze. Rivista di studi iberoamericani, 7/2 (Bolonia, 2015): 71-‍83.

Santos, Maria José de Moura, Os falares fronteiriços de Trás-os-Montes (separata de la Revista Portuguesa de Filologia, vols. XII, XIII y XIV), Coímbra, Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra / Instituto de Estudos Românicos, 1967.

Serrão, Joaquim Veríssimo, Viagens em Portugal de Manuel Severim de Faria, 1604-‍1609-1625, Lisboa, Academia Portuguesa da História, 1974.

Sousa, Fernando de, «Uma descrição de Trás-os-Montes por José António de Sá», População e Sociedade, 3 (Oporto, 1997): 359-‍399.

Sousa, Manuel de Faria e, Epítome de las historias portuguesas, Madrid, Por Francisco Martínez, 1628.

Sousa, Manuel de Faria e, Europa Portuguesa. Segunda edicion correta, ilvstrada y añadida en tantos lugares, y con tales ventajas,que és labor nueva, Lisboa, A costa d'Antonio Craesbeeck de Mello Impressor de S. Alteza, 1680.

Sousa, Vitor de, «O difícil percurso da lusofonia pelos trilhos da "portugalidade"», Epistemologias do sul: contextos de investigação, 12 (Braga, 2013): 89-‍104. https://doi.org/10.4000/configuracoes.2027

Spivak, Gayatri Chakravorty, Can the subaltern speak?, en Cary Nelson y Lawrence Grossberg (eds.), Marxism and the interpretation of culture, Basingstoke, Macmillan, 1988: 271-‍313.

Stern, Charlotte, «Sayago and Sayagués in spanish history and literature», Hispanic Review, 29/3 (Filadelfia, 1961): 217-‍237. https://doi.org/10.2307/471823

Tavares, Pedro Filipe de Meneses Mota, Os inventários de riqueza e estratificação social: os inventários de bens em Rio de Onor (1758-‍1820), tesis de máster, Universidade do Porto, 2019.

Van Hal, Toon, «Early modern views on language and languages (ca. 1450-‍1800)», en Oxford research encyclopaedia of linguistics, Oxford, Oxford University Press, 2019: 1-‍22. https://doi.org/10.1093/acrefore/9780199384655.013.381

Vasconcelos, José Leite de, «Linguagens fronteiriças de Portugal e Hespanha», Revista Lusitana, VII (Lisboa, 1902): 133-‍145.

Vasconcelos, José Leite de, Filologia barranquenha. Apontamentos para o seu estudo, Lisboa, Imprensa Nacional, 1955.

Vásquez Cuesta, Pilar, O bilinguismo castelhano-português na época de Camões, París, Fundação Calouste Gulbenkian / Centro Cultural Português, 1981.

Wade, Jonathan William, Being portuguese in spanish: reimagining early modern iberian literature, 1580-‍1640, West Lafayette, Purdue University Press, 2020. https://doi.org/10.2307/j.ctvs1g8wg

Zurita, Alonso de, Relación de los señores de la Nueva España, edición de Germán Vázquez, Madrid, Historia 16, 1992.

Publicado

2023-07-03

Cómo citar

Martín Marcos, D. (2023). Hablar en la frontera: lenguas, estereotipos y contactos en la Raya hispano-portuguesa durante la Edad Moderna. Hispania, 83(273), e004. https://doi.org/10.3989/hispania.2023.004.

Número

Sección

Estudios

Datos de los fondos

Ministerio de Ciencia e Innovación
Números de la subvención PID2021-127293NA-I00;RYC201620947